تبریز یکی از قدیمی‌ترین و معتبرترین مراکز تولید فرش دستبافت در ایران و جهان است. فرش‌های تبریز به دلیل کیفیت بالا، ظرافت در بافت و تنوع نقش و طرح شهرت فراوانی دارند و جزو آثار هنری ماندگار ایران زمین است. یکی از ویژگی‌های این فرش استفاده از گره متقارن (ترکی) است. پشم مرغوب و ابریشم طبیعی، لطافت و جذابیت ظاهری فرش‌ها را افزایش داده است. بازار بزرگ فرش تبریز یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین بازارهای تخصصی فرش در جهان است و نقش مهمی در تجارت و صادرات فرش دارد. در ادامه این مقاله در مورد تاریخچه فرش دستباف تبریز از صفویه تا امروز صحبت می کنیم.
فرش تبریز، از ابتدا تا کنون
تاریخچه فرش تبریز قدمتی طولانی و کهن دارد که برخی منابع آن را به قرن سوم میلادی و دوران پیش از صفویه نسبت می‌دهند. در آن دوران، کارگاه‌های قالی‌بافی متعددی در این شهر شکل گرفت و گروهی از متخصصان و بافندگان ماهر در کنار یکدیگر جمع شدند و نتیجه این همکاری تولید فرش‌هایی با کیفیت بی‌نظیر و ماندگار بود؛ به همین دلیل تبریز نخستین مرکز قالی‌بافی حرفه‌ای در ایران است. در ابتدای راه، فرش‌ه با طرح‌های ساده روستایی یا 24 رج بافته شدند و با گذشت زمان و پیشرفت تکنیک‌های بافندگی، فرش‌های ظریف و پر رج، حتی تا 110 رج در این منطقه تولید شدند.
استفاده از مواد اولیه باکیفیت، از پشم مرغوب و ابریشم طبیعی باعث شد فرش تبریز علاوه بر دوام بالا از نظر زیبایی و لطافت شهرت جهانی داشته باشد. این کیفیت ممتاز در کنار تنوع بالای نقش و طرح از دلایل اصلی محبوبیت فرش تبریز بوده است. بسیاری از فرش‌های اصیل تبریز در موزه‌های معتبر جهان نگهداری می‌شوند و این موضوع، ارزش هنری و تاریخی آنها را نشان می‌دهد. با گذشت زمان، این اعتبار افزایش یافت؛ به طوری که در سال 2015 میلادی، شورای جهانی صنایع دستی تبریز را به عنوان شهر جهانی بافت فرش معرفی کرد.
روند پیشرفت و توسعه بافت فرش تبریز
قدمت فرش تبریز به پیش از دوران صفویه بازمی‌گردد، اما در نیمه دوم قرن پانزدهم و طی دوران صفویه، این هنر به مرحله‌ای پیشرفته و مدرن رسید. در این دوره، فرش‌ها از حالت روستایی و ساده خارج شده و با طرح‌های هنرمندانه و جذابی توسط بافندگان تبریزی بافته شد و نظر شاهان و اشراف را جلب کرد. این طراحی باعث شد فرش تبریز به عنوان یکی از شاهکارهای هنر ایرانی شناخته شود. در قرن هفدهم میلادی پس از ورود فرش ایرانی به بازارهای بین‌المللی، بافندگان تبریزی به دقت سلیقه و علایق مشتریان خارجی را بررسی کرد و فرش‌هایی با طرح‌ها و رنگ‌بندی‌های خاص تولید کردند.
طبق آمار موجود، در سال 1365 شمسی، حدود 32 هزار و 150 نفر در تبریز روی 16 هزار دار قالی مشغول به کار بودند. بافت فرش در تبریز به صورت تک‌بافی و در کارگاه‌های مجهز انجام می‌شد و این فعالیت تا امروز به شکلی مستمر ادامه یافته است. در سال‌های اخیر، بافندگان ماهر تبریزی اقدام به تولید فرش‌های ظریف ابریشمی با 50 تا 60 رج کردند.
در هفتاد سال اخیر فرش‌های تبریز با طرح‌هایی مانند گلدانی، درختی، حیوان‌دار، هراتی، شاخ و برگ، منظره‌بافی، هندسی و بسیاری طرح‌های دیگر تولید شدند. این فرش به دلیل تنوع در طراحی و بالاترین کیفیت مواد اولیه یکی از مرغوب‌ترین فرش‌های بازار ایران و جهان است.
تاریخچه فرش دستباف تبریز؛ دوران صفویه (1501-1736 میلادی)
تاریخچه فرش دستباف تبریز به دوره صفویه بازمی‌گردد، زمانی که این شهر به عنوان یکی از مراکز اصلی تولید فرش ابریشمی در ایران مطرح شد. در این دوره، هنر فرش‌بافی به اوج تکامل و شکوفایی خود رسید و شاهان صفوی به ویژه شاه اسماعیل و شاه طهماسب با تأسیس کارگاه‌های سلطنتی و حمایت از بافندگان ماهر زمینه تولید فرش‌های نفیس و ابریشمی با نقوش بدیع و ظرافت بی‌نظیر را مهیا می کند. از مهم‌ترین آثار این دوره فرش اردبیل است که در زمان شاه طهماسب بافته شد و یکی از نمونه‌های فرش ایرانی شناخته می‌شود. در این دوره، تمرکز بافندگی از ایل‌ها و روستاهای کوچ‌نشین به شهرهایی تبریز منتقل شد و این تغییر ساختاری موجب ارتقای کیفیت، ظرافت و پیچیدگی طرح‌های فرش شد.
تاریخچه فرش دستباف تبریز؛ دوران پس از صفویه (افول و احیاء)
پس از سقوط سلسله صفویه و ورود دوره‌های افشاریه و افاغنه، صنعت فرش دستباف در تبریز دچار رکود و بحران شد و بسیاری از کارگاه‌های تولید تعطیل گردید. با آغاز دوران قاجاریه، تلاش‌های زیادی برای احیای این صنعت انجام شد و تبریز جایگاه خود را به عنوان یکی از مراکز مهم تولید فرش ایران پیدا کرد. در این دوره، بافندگان تبریزی با کمک مهارت‌های سنتی و نوآوری در طراحی و رنگ‌آمیزی، فرش‌هایی با کیفیت ممتاز و جذابیت ظاهری تولید کردند.
تاریخچه فرش دستباف تبریز؛ دوران معاصر (از نیمه دوم قرن نوزدهم تا امروز)
تبریز از نیمه دوم قرن نوزدهم تاکنون نقش محوری در رونق مجدد صنعت فرش ایران ایفا کرده است. فرش‌های تبریز به دلیل ظرافت بافت، استفاده از ابریشم مرغوب، طراحی‌های هنرمندانه و گره متقارن (ترکی) و دو پوده ای شهرت جهانی یافت. پرزهای کوتاه و نازک، دوام و ماندگاری بالا و تنوع بی‌نظیر در طرح به مانند فرش خطیبی و رنگ، فرش‌های تبریز را از سایر فرش‌های ایرانی متمایز می کند. امروزه، تبریز در کنار اصفهان به عنوان یکی از قطب‌های اصلی تولید و صادرات فرش دستباف ایران مطرح است و با حفظ استانداردهای کیفی و استمرار در ارتقای هنر و مهارت بافندگی جایگاه ویژه‌ای در عرصه بین‌المللی برای فرش‌های ایرانی دارد.
